Zelfbescherming ontdekken bij zelfverwondend gedrag

Handen wassen is spannend voor Jos. Door die spanning verwondt hij zich soms tot bloedens toe. Astrid Tulleners; docent en consulent Methode Heijkoop, beschrijft de onmacht en pijn als iemand zichzelf verwondt en hoe je als begeleiders door goed te kijken dit gedrag kunt helpen voorkomen bij mensen met een verstandelijke beperking. 

Jos staat in de badkamer om zijn handen te wassen, zijn begeleider Erwin zet de kraan open en wrijft zeep over beide handen van Jos. Jos trekt een hand los, stop deze in zijn mouw en houd de hand in zijn mouw voor zijn ogen. De begeleider zoekt oogcontact en pakt zachtjes de hand van Jos, stroopt zijn mouw op en begint te wassen.

Jos kijkt in de spiegel boven de wasbak, trekt nog een keer zijn hand los, duwt met zijn knokkels tegen zijn voorhoofd, eerst zacht, waarbij zijn huid iets indeukt, hij maakt er een geluid bij ; wahaaaaaaaaaaaa.

Hij kijkt nogmaals in de spiegel. De aaaaaaa wordt harder, zijn knokkels witter, en dan gaat zijn hand naar beneden, met snelheid weer omhoog waarbij hij zijn nagels in zijn voorhoofd zet.

Ontreddering
Kleine druppeltjes bloed beginnen naar beneden te stromen, de begeleider probeert zijn handen vast te houden terwijl hij met zijn enorme spierkracht ze weer omhoog duwt, tegen zijn gehavende voorhoofd. Ze hebben oogcontact via de spiegel. De tranen staan in de ogen, bij Jos en bij Erwin.

Bovenstaande situatie geeft de ontreddering weer, vanuit beide kanten, bij Jos, bij Erwin.

Het probleemgedrag van Jos is zeer schadelijk. Directe schade door de verwondingen, de pijn aan het voorhoofd van Jos, indirecte schade, de angst van Jos en zijn begeleider, de onzekerheid en onmacht van beide.

Ontdekkend kijken
We zijn gestart met Ontdekkend Kijken, de basis van Methode Heijkoop, waarbij we genuanceerd, betekenisvol kijken naar dat wat Jos laat zien aan lichaamstaal. Tijdens Ontdekkend Kijken komt het volgende naar voren;

Kim, een vaste begeleider van Jos, ziet dat Jos op sommige momenten zijn hand in zijn mouw trekt en deze voor zijn ogen houd. Jos gluurt over het randje van zijn mouw heen. Kim geeft de betekenis beschermend, voorzichtig kijkend naar de ogen van zijn begeleider, contact zoekend?

Erwin valt ook de hand in de mouw op; het lijkt wel alsof Jos de stof van zijn mouw tussen zijn hand en hoofd stopt, zodat het voor hem misschien minder pijn doet.

Voorkomen
Er volgt een periode van ontdekken, kijken naar Jos. Begeleider Erwin merkt in de periode na Ontdekkend Kijken dat Jos soms het slaan op zijn hoofd probeert te voorkomen, hij probeert het op zijn eigen manier niet te doen door zijn hand in zijn mouw te stoppen. Soms is hij daartoe in staat, soms ook niet.

Erwin zoekt aansluiting bij deze krachten van Jos, bij zijn handelingen. Zo geeft hij Jos vaker een shirt met lange mouwen aan en wacht hij met iets vragen aan Jos totdat Jos zijn hand open heeft, de trui losjes over zijn hand heen hangt, voor Erwin de betekenis ontspannen, ze kunnen samen verder.

Zich kunnen handhaven
Begeleider Kim merkt dat Jos over zijn mouw en hand heen kijkt, om zo zichzelf af te schermen van dat wat hij ziet. In de badkamer, tijdens het handen wassen valt deze manier van zichzelf handhaven weg, immers zijn beide handen onder de kraan.

Kim wast nu zijn handen om de beurt, waardoor Jos de gelegenheid heeft om met één hand in zijn mouw zijn ogen af te toe te bedekken.

Als je als begeleider merkt dat iemand in staat is of pogingen doet om het probleemgedrag te controleren, of zich er op kwetsbare, moeilijke momenten tegen te beschermen, opent dit de samenwerking tussen cliënt en begeleider. Tevens kan probleemgedrag verschillende betekenissen hebben.

Emoties
Tijdens deze periode werken wij ook met het instrument; Constructieve Hantering Probleemgedrag. Hierbij richten we de blik specifiek op het probleemgedrag van Jos, naar de verschillen in intensiteit en welk gevoel het oproept bij Jos, maar ook bij de begeleider zelf.

Denk aan Erwin in bovenstaand voorbeeld. Het maakt Erwin bewust van wat voor emoties het bij hem oproept; machteloosheid, verdriet en soms ook angst en irritatie. Het onderkennen van zijn eigen emoties, zorgt ervoor dat hij zich niet laat overspoelen tijdens deze moeilijke momenten.

Het vervolgverhaal zoals Erwin dit beschrijft:

Jos en Erwin staan in de badkamer. Erwin voelt zijn eigen spanning omhoog gaan. Hij constateert dit en vraagt aan een collega om buiten de badkamer aanwezig te zijn totdat de kraan uit gaat. Dit helpt Erwin.

Jos loopt naar de wasbak. Erwin kijkt naar Jos, Jos begint zijn trui om zijn linkerhand te draaien en zijn schouderspier spant zich aan. Erwin geeft hieraan de betekenis Angst. Jos lijkt bang voor het handenwas-moment. Angst om zijn bescherming, de hand in de mouw, te verliezen. En voor dat wat daaruit ontstaat heeft hij zoveel angst dat zijn hand zijn hoofd zal bereiken.

Ontspannen
Erwin voelt dat hij wil versnellen om dit moment zo snel mogelijk voorbij te laten gaan. Toch haalt hij diep adem en wacht.

Langzaamaan ziet hij de spier in de linker schouder van Jos ontspannen. Erwin doet de kraan aan. Steekt zijn hand uit om Jos als het ware uit te nodigen zijn rechterhand onder de kraan te doen.

Jos doet zijn vingertoppen er zelf onder. Hij trekt zijn hand terug. Erwin droogt zijn vingertoppen en trekt de trui van Jos ietsje over zijn rechterhand heen. Jos pakt het stukje stof direct vast en brengt zijn hand naar zijn voorhoofd. Hij drukt even op zijn voorhoofd en laat zijn hand dan zakken tot net onder zijn ogen.

Erwin doet de kraan uit. Hij hoort de voetstappen van zijn collega in de gang, ze loopt weg zoals afgesproken. Jos en Erwin gaan wandelen.  |  Door Astrid Tulleners; docent en consulent Methode Heijkoop, oprichter stichting de vier jaargetijden; wonen en dagbesteding voor mensen met een verstandelijke beperking.