Presentie: Méér (dan) omzien naar elkaar

Begin niet vanuit je eigen interesses, de doelen van je vak of dat wat in de mode is. Maar wees present. Dat is meer dan naar elkaar omzien en zorg te dragen voor diegenen die het meest kwetsbaar zijn. Met het nieuwe Praktijkboek Presentie maak je kennis met de praktische invulling van presentie. Begin met aandachtige en toegewijde betrekking op de ander: je kunt er niet vóór iemand zijn, als je niet mét hem of haar bent.

In 2001 publiceerde prof. dr. Andries Baart de basis van zijn presentiebenadering Een theorie van presentie. Sindsdien is presentie uitgegroeid tot een begrip in de wereld van de professionele zorg- en hulpverlening. In de definitie wordt presentie als volgt omschreven (Baart, 2004a, pp 40-41):

Een praktijk waarbij de zorggever zich aandachtig en toegewijd op de ander betrekt, zo leert zien wat er bij die ander op het spel staat – van verlangens tot angst – en die in aansluiting dáárbij gaat begrijpen wat er in de desbetreffende situatie gedaan zou kunnen worden en wie h/zij daarbij voor de ander kan zijn. Wat gedaan kan worden, wordt dan ook gedaan. Een manier van doen, die slechts verwezenlijkt kan worden met gevoel van subtiliteit, vakmanschap, met praktische wijsheid en liefdevolle trouw.

In de presentiebenadering worden dan de verschillende kenmerken zichtbaar:

• Je werkt vanuit de relatie, je probeert de ander echt te leren kennen.
• Je kijkt zo open en onbevangen mogelijk naar de ander, je probeert op een verwonderde ontdekkingstocht te gaan met de vraag: wie zijn deze mensen?
• Je sluit aan bij en stemt af op wat de ander aandraagt en wat hem of haar bezig lijkt te houden, je schort je eigen agenda dus op en sluit je aan bij waar de ander is.
• Je past je tempo aan dat van de ander aan, je doet niet ‘je ding’ of haalt zo snel mogelijk ‘de’ vraag naar boven. Je neemt de tijd om vertrouwen te winnen door ongehaast thee te drinken en een praatje te maken.
• Je werkt niet uitsluitend op je routine (‘Zo doe ik het altijd!’ of ‘Zo doen wij het hier’). Als iets niet goed werkt, dan moet je het anders doen.
• Je bent niet ‘verkokerd’. Je bent niet alleen aanspreekbaar op één type vraag of probleem, maar je gaat soms ook buiten de grenzen van je eigen vakgebied, als dat nodig is.
• Je neemt geen afstand van het onverbeterlijke bij de ander. Het is onvermijdelijk dat mensen soms domme dingen doen, maar dat wil niet zeggen dat je daarom je handen van hen af moet trekken (willen en kunnen).
• Je verlaat de ander niet. Ze hebben iemand nodig die er voor ze is, die hen en hun problemen kent en die waar het kan ondersteuning biedt. De hulpverlener wordt iemand anders dan een vreemde, afstandelijke professional tegenover wie je je schaamt over je onhandigheid en onvermogen, en aan wie je het liefst zo weinig mogelijk van dat alles laat zien.

Doelgroep
Presentie is vooral behulpzaam en nodig voor mensen die moeilijk te bereiken zijn (zogenoemde zorgmijders), voor mensen die met meervoudige en ingewikkelde problemen kampen of mensen die niet gemakkelijk te begrijpen zijn (emb). Daarnaast heeft presentie een eigen moreel uitgangspunt, namelijk dat van solidariteit. De meest kwetsbare mensen gaan vóór op mensen die zichzelf nog redelijk kunnen redden. Het begrip ‘kwetsbaarheid’ wordt nog wel verder uitgelicht. Al vind ik het wel een behoorlijk stellige uitspraak. Je lijkt daarmee de ene persoon vóór een ander te zetten en daar heb ik (AMK) als hulpverlener wel wat moeite mee.

Resultaat
Maar als je als hulpverlener present bent, dan ervaren zorgvragers vaker dat je er daadwerkelijk voor hen bent, je ruimte voor hen maakt en belangstelling voor ze hebt. Zorgvragers worden gezien en gehoord. Ze ervaren dat ze er mogen zijn en dat ze niet verlaten worden. Ook dat vind ik wel een benauwend aspect. Welke hulpverlener kan beloven dat je altijd terugkomt? Of anders gezegd: welke hulpverlener wil dat beloven? In het boek is te lezen dat je als hulpverlener merkt minder een productiemachine te zijn, die op basis van regels, methodieken en procedures en naar het model van de lopende band een stukje zorg ‘levert’. Niet alleen je vakgerichte competenties worden gewaardeerd, maar ook je praktische wijsheid en je normen en waarden tellen mee. Je bent in staat om je werk in te richten met minder regels en meer beraad. En welke hulpverlener wil dat nu niet?

Praktische handvatten
Aan de hand van verschillende (reflectie)vragen word je aan het denken gezet. Je wordt je bewust van je eigen inbreng, maar ook van het bestaansrecht bijvoorbeeld: Waar denk je dat jouw werk en de organisatie uiteindelijk voor is bedoeld? Wat is de reden dat ze bestaat? Het hart van presentie is relationele zorg geven. En om te weten of zorg goed is moet je kijken naar het grotere geheel en niet naar losse handelingen. Daarnaast moet je als hulpverlener zelf kunnen nadenken en onderzoekend zijn. Dat betekent dat je niet enkel uit regels afleidt dat je het goed doet, maar vooral uit beraadslaging met collega’s, cliënten en directbetrokkenen. Praktisch wijze professionaliteit voorkomt dat je de morele component in je zorgverlening kwijtraakt. De vele controlesystemen en protocollen waaraan gehoorzaamheid wordt geëist, ontnemen professionals soms het vermogen om zelf moreel na te denken over zorg. Al blijft dat ook een spanningsveld met zoveel verschillende hulpverleners en even zoveel meningen.

Het Praktijkboek Presentie is een leerzaam en prikkelend boek, waarin de zorg vanuit de menselijke kant wordt belicht. Het schuurt een beetje tegen het professionele afstand houden. Maar juist de reflectievragen en concrete voorbeelden geven je input om daar over na te denken, met collega’s over te praten en zorg te verlenen aan hen die het zo hard nodig hebben. | Anne-Marie Klaassen

Praktijkboek Presentie. Door Elly Beurskens, Marije van der Linde, Andries Baart. Uitgeverij Coutinho. Prijs: € 25,95