Ook ernstig verstandelijk gehandicapte kan depressief zijn

Slaapt jouw ernstig verstandelijk gehandicapte cliënt de laatste tijd abnormaal veel, is hij prikkelbaar, agressief, of verwondt hij zichzelf veel erger dan je gewend bent? Het zou kunnen wijzen op een depressie of bipolaire stoornis.

Het Cce stelde een kennismodule samen over stemmingsstoornissen bij mensen met ernstige verstandelijke beperkingen. Over stemmingsstoornissen bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking is weinig bekend. Het Centrum voor consultatie en expertise bracht daarom een Kennismodule uit over het onderwerp, bedoeld voor artsen en gedragsdeskundigen om er kennis mee over te dragen aan begeleiders. In de module staat dat er geen reden is om aan te nemen dat stemmingsstoornissen minder voorkomen bij ernstig verstandelijk gehandicapten dan bij anderen. Sommige onderzoekers denken zelfs dat ze vaker voorkomen, maar dat ze waarschijnlijk nogal eens over het hoofd worden gezien.

Neerslachtigheid
Een stemmingsstoornis is een langer durende ontregeling van de gemoedstoestand. Het kan om neerslachtigheid (depressie) gaan, of om een afwisseling tussen neerslachtigheid en overmatige opgewektheid (bipolaire stoornis) waarbij de periodes intenser zijn en langer duren dan de gemiddelde humeurschommelingen die ieder mens wel kent. Stemmingsstoornissen gaan gepaard met verstoringen in de werking van de neurortransmitters in de hersenen.

Oorzaken
In Nederland is de kans dat je eens in je leven een depressie krijgt 15,4 %. Over de oorzaak van depressies is nog weinig bekend. Wel is duidelijk dat verschillende factoren er invloed op hebben, zoals  biologische (hormonen, neurotransmitters, ziektes, genetische aanleg, uitputting door stress) en sociale factoren (je vermogen om met problemen om te gaan, neiging tot perfectionisme). De kans dat je eens in je leven een bipolaire stoornis krijgt is 1,9%. Bij een bipolaire stoornis wisselen manische en depressieve ziekteperiodes elkaar af. Deze stoornis is in hoge mate erfelijk, andere factoren kunnen een risico vormen (traumatische ervaringen, blowen) of juist bescherming bieden (een stabiele relatie).

Hoe vaak
Hoe vaak stemmingsstoornissen bij  ernstig verstandelijk gehandicapten voorkomen, is niet bekend. Uit onderzoek blijkt wel dat verstandelijk gehandicapten (dus niet alleen ernstig) net zo vaak aan een stemmingsstoornis lijden als de rest van de bevolking. De symptomen bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking zijn niet wezenlijk anders dan bij normaal begaafde mensen, maar ze zijn moeilijker te zien. De patiënten kunnen niet vertellen hoe ze zich voelen. Door hun verstandelijke en emotionele ontwikkelingsachterstand zullen ze eerder als een jong kind reageren op pijn, onlust en ongemak.

Gedragskenmerken
In de map worden gedragskenmerken genoemd die horen bij stemmingsstoornissen. Zoals: somberheid, verlies van interesse, gewichtsverlies of –toename, slaapproblemen, onrust, verlies van energie en concentratie, verhoogde stemming (‘gek’ doen), excessief veel praten, gedachtevlucht, snel afleidbaar, meer riskant of pleziergericht gedrag (dwangmatige masturbatie, seks). Symptomen die vaak samenhangen met stemmingsstoornissen, en die bij ernstig verstandelijk gehandicapten een signaal kunnen  zijn: prikkelbare stemming, agressie, stereotiep gedrag, automutulatie, woedeaanvallen, gillen, zich terugtrekken, angst. Over of deze signalen op een stemmingsstoornis kunnen wijzen zijn de deskundigen het overigens nog niet eens. Het gevaar is dat iemand ten onrechte wordt gediagnosticeerd als depressief, waarbij een ander probleem (pijn, frustratie, overvraging, onderprikkeling) wordt veronachtzaamd. De schrijvers wijzen nog op het risico dat de symptomen van een depressie bij mensen met het syndroom van Down worden gemist omdat ze vriendelijk reageren als ze worden aangesproken, terwijl op video-opnames uit het dagelijks leven wel somberheid en matheid zijn te zien.

Wat valt er te doen aan een stemmingsstoornis?

• In de eerste plaats de oorzaken van mogelijke stress opzoeken, en wegnemen. We hebben het over overvraging, overprikkeling en verveling.
• De patiënt meer invloed laten ervaren. Dat doe je door de dag begrijpelijk in te richten, activiteiten uit te zoeken die de cliënt aankan (wat iets anders is dan wat hij graag doet). Iemand ervaart invloed als hij dingen doet waar hij goed in is. Met de depressie hangt samen dat hij maar in weinig dingen zin heeft. Dat kan je opvangen door de activiteit wel te doen, maar dan korter. Het kunnen maken van eigen keuzes helpt ook om een gevoel van invloed te krijgen. Hoe klein de keuzes ook zijn (boterham met jam of kaas), als de voorkeur maar gehonoreerd wordt. Zo ervaart de cliënt dat het er wel degelijk toe doet wat hij ergens van vindt.
• Slaapritme en voedingspatroon ‘normaliseren’, en fysieke inspanning leveren: meer bewegen.
• De relatie tussen cliënt en begeleider aanpassen. Wie depressief is heeft meer behoefte aan de vertrouwde nabijheid van begeleiders of familie, die hen kunnen geruststellen of afleiden. De begeleider speelt een belangrijke rol in het beschermen tegen te veel stress, in het structureren van de dag, en in het ‘normaliseren’ van de vitale functies. Dit is moeilijk, omdat het vaak  tegenstrijdige taken zijn. Als een cliënt in bed wil blijven liggen, bevordert dat de depressie. Hier moet de begeleider schipperen en tussen eigen keuzes bieden, steunen bij moeilijke gevoelens, en motiveren.

Meer dan liefdevolle zorg
Een misverstand is te denken dat een depressie overgaat door liefdevolle zorg. Dat is niet zo. Warme betrokkenheid is nodig, maar die moet vergezeld gaan van een therapeutische doelstelling (werken aan verbetering) en zo nodig medicijnen. Wie alleen liefdevol werkt, loopt kans teleurgesteld te raken omdat de toestand van de cliënt niet verbetert.

De map bevat een hoofdstuk met praktijk gerichte lessen voor begeleiders, waarin aandacht wordt besteed aan het signaleren van stemmingsstoornissen, en aan hoe je omgaat met mensen die eraan lijden.

Stemmingsstoornissen bij mensen met een ernstige verstandelijke beperking Kennismodule. Door Peter Koedoot, Gert-Jan Verberne en Paul Vleeshouwers. Uitgave van het Centrum voor consultatie en expertise (Cce), prijs  29,95 euro, te bestellen op www.cce.nl.  De algemene en klinische les zijn daar ook gratis te downloaden.